Pianomuziek van joodse componisten 1922 – 1943

Werk van Szymon Laks, Dick Kattenburg, Paul Hermann, Mischa Hillesum, Nico Richter, Erwin Schulhoff, Viktor Urbancic, Gideon Klein en Leo Smit

Deze stukken staan op de nieuwe cd van Marcel: Piano Works by Jewish Composers 1922-1943.

Te bestellen op www.marcelworms.com of door een mailtje te sturen naar mrworms@euronet.nl

De links naar de concerten van 11:00 resp. 20:15 zijn als volgt:

11:00 https://youtu.be/fj3L-qoQTYw

20:15 https://youtu.be/oEZXd1DySbg

De concerten zijn ook nog achteraf te bekijken

PIANOMUZIEK VAN JOODSE COMPONISTEN 1922-1943 – PROGRAMMA EN TOELICHTING

1.Szymon Laks (1901 – 1983) – Blues

2.Dick Kattenburg (1919 – 1944)  – Novelette (1941)

3.Paul Hermann (1902 – 1944) – Toccata (1936)

4.Mischa Hillesum (1920 – 1943)  – Prelude nr.1 (1939/40)

5.Nico Richter (1915 – 1945) – Sonatine (1934)

6.Erwin Schulhoff (1894 – 1942) – Optimisticka Skladba en Ceskym Deliníkûm (1936)*

7.Viktor Urbancic ( 1903-1958) – Sonatine in G (1922)

-Geschwind, doch ohne Hast  

-Romanze: langsam und ruhig  

-Möglischt rasch und leicht 

8.Gideon Klein (1919 – 1945) – Sonate (1943)

-Allegro con fuoco

-Adagio

-Allegro vivace

9.Leo Smit (1900 – 1943) – Deux Hommages (1928 – 1930)

-à Sherlock Holmes

-à Remmington 

*Optimistische Compositie en Mars van de Tsjechische Arbeiders

TOELICHTING

De Tweede Wereldoorlog liet een enorme leegte achter in de Europese Joodse gemeenschap. Dat gold uiteraard ook voor het Joodse muziekleven: vele uitvoerende musici en componisten werden het slachtoffer van de nazivervolging. Het enige, dat deze componisten met elkaar verbindt, is hun joodse afkomst. Van specifiek joodse elementen in hun muziek is meestal geen sprake. De muziek die zij componeerden was zeer divers.

Met hun dood verdween dikwijls ook hun muziek uit de belangstelling en uit het collectieve geheugen. Daar zijn verschillende redenen voor: de componisten konden hun eigen muziek niet meer promoten en levend houden, hun leerlingen – voorzover ze die hadden – overleefden de oorlog vaak evenmin. Daar komt bij, dat uitvoering van deze muziek kort na de oorlog als confronterend en pijnlijk werd ervaren. Tenslotte werd hun muziek – als deze al niet tijdens de oorlog verloren was gegaan – veelal als ouderwets en gedateerd beschouwd. Na 1945 werd door het professionele muziekveld vooral de moderne muziek van de Tweede Weense school (Schönberg, Webern en hun navolgers) omarmd. Vanuit de behoefte aan een nieuwe muzikale esthetiek (‘muziek na Auschwitz’) werd muziek met een impressionistische, Franse inslag of met een Midden-Europees laatromantisch klankbeeld niet erg welwillend beoordeeld.

Gelukkig is daar vanaf de jaren negentig van de vorige eeuw verandering in gekomen. Veel verloren gewaande of verwaarloosde muziek kwam weer op de lessenaars te staan en werd voor het eerst of opnieuw uitgevoerd en steeds vaker op cd vastgelegd.

Voor mijn nieuwe cd die zeer onlangs is uitgebracht, heb ik een selectie gemaakt uit het repertoire van pianomuziek van joodse componisten uit het interbellum en de eerste jaren van de Tweede Wereldoorlog. Met uitzondering van de eerste Pianosonate van Mieczyslav Weinberg laat ik die selectie vandaag op de livestreamconcerten horen.

————————————————————————————————————————————————————–

1.Szymon Laks (1901 – 1983) – Blues (jaartal onbekend)

De componist Szymon Laks groeide op en studeerde in Warschau maar trok vervolgens al op jonge leeftijd naar Frankrijk waar hij zijn verdere leven zou blijven wonen. Hij  overleefde Auschwitz als dirigent van het kamporkest. Over deze periode schreef hij al kort na de oorlog het indringende verslag Musique d’un autre monde (Muziek uit een andere wereld). Met het Leo Smit ensemble legde Marcel Worms een groot deel van Laks’ kamermuziek op cd vast.

2.Dick Kattenburg (1919 – 1944) – Novelette (1941)

De componist Dick Kattenburg, net als Leo Smit geboren Amsterdammer, studeerde in Brussel en had tevens les van Leo Smit. Hij moest onderduiken, maar werd tijdens een bioscoopbezoek vanuit zijn onderduikadres opgepakt en kwam om het leven in Auschwitz. Hij liet een bescheiden maar sterk oeuvre na met een Franse kleur en een veelal jazzy inslag. Na de vondst van een verrassend groot aantal kamermuziekwerken legde het Leo Smit ensemble een ruime selectie daaruit op cd vast. Het predikaat ‘de Nederlandse Gershwin’ past Dick Kattenburg uitstekend.

Voorzover we weten, bestaat er nog geen opname van dit werk.

3.Paul Hermann (1902 – 1944) – Toccata (1936)

Paul (Pál) Hermann, Hongaars componist en cellist, studeerde compositie en cello in Boedapest. Eenmaal vertrokken uit het sterk antisemitische Hongarije werkte hij als docent in Berlijn maar moest in 1934 uitwijken naar Brussel. Daarna vestigde hij zich in Parijs en uiteindelijk in Zuid-Frankrijk. Daar werd hij opgepakt en werd hij, via het interneringskamp Drancy, op transport gezet naar de Baltische staten. Sinsdien werd geen levensteken meer van hem vernomen.

4.Mischa Hillesum (1920 – 1943)  – Prelude nr.1 (1939)

De Nederlandse pianist Mischa Hillesum was de broer van schrijfster Etty Hillesum, auteur van inmiddels beroemd geworden dagboeken. Zijn schaarse composities zijn schatplichtig aan Chopin en Rachmaninoff. Vanwege zijn uitzonderlijke muzikale begaafdheid gaven de nazi’s hem toestemming in Nederland te blijven, maar Mischa Hillesum, die mentaal zeer kwetsbaar was, verkoos om samen met zijn familie op transport te gaan. Hij stierf in Auschwitz.

5.Nico Richter (1915 – 1945) – Sonatine (1934)

De Nederlandse componist Nico Richter studeerde in 1941 af als arts maar ontwikkelde zich ook muzikaal, als dirigent en componist. Hij nam deel aan het verzet, werd in 1942 opgepakt en keerde 1945 doodziek terug uit het concentratiekamp Dachau. Hij liet een bescheiden oeuvre na, dat meer Midden-Europees is gericht en moderner aandoet dan dat van zijn joodse collega’s. Daarbinnen is deze krachtige en compacte driedelige Sonatine het enige pianowerk.

6.Erwin Schulhoff (1894 – 1942) – Optimisticka Skladba  en Ceskym Deliníkûm ( optimistische compositie en Mars van de Tsjechische arbeiders, 1936)

De Tsjechische pianist en componist Erwin Schulhoff studeerde in Praag, Wenen en Leipzig en Keulen. Zijn diensttijd als soldaat in het Oostenrijkse leger maakte hem tot pacifist en veranderde ook zijn stijl van componeren radicaal, van een impressionistische stijl naar een meer jazzy en modernistische. Als jood en communist werd zijn positie steeds moeilijker. Hij werd in Praag opgepakt en stierf in het concentratiekamp Wülzburg aan tuberculose.

Deze twee korte pianowerken ontving Marcel Worms als kopie van het manuscript van de Tsjechische zangeres Olga Cerna. Ze ontstonden vanuit de wens om eigentijdse muziek te schrijven voor de arbeidersklasse maar tot teleurstelling van Schulhoff sloeg de muziek bij de doelgroep niet aan. Het is strijdbare muziek met marsachtige ritmiek.

Mij zijn van dit werk nog geen eerdere opnames bekend.

7.Viktor Urbancic ( 1903-1958) – Sonatine in G (1922)

De Oostenrijkse componist Viktor Urbancic moest na de Anschluss van Oostenrijk bij Duitsland in 1938 vanwege zijn joodse vrouw de stad Graz ontvluchten. Hij was daar directeur van het Conservatorium. Hij vestigde zich in IJsland waar hij een voorname rol in het muziekleven zou gaan spelen. Dankzij de dochter van de componist, Sybil Urbancic, die weer remigreerde naar Oostenrijk kwam ik in contact met zijn muziek en ontving ik deze Sonatine, waarvan nog geen opnames bestaan. Weens aandoende dansmuziek is overheersend in het openingsdeel, terwijl in het laatste, virtuoze deel de geest van Ravel lijkt rond te waren.

8.Gideon Klein (1919 – 1945)  – Sonate (1943)

De Tsjechische componist Gideon Klein moest zijn muziekstudie in Praag onderbreken nadat de nazi’s in 1939 alle universiteiten hadden gesloten. In 1941 werd hij gedeporteerd naar Theresienstadt waar hij o.a. nog deze pianosonate componeerde voordat hij in 1944 naar Auschwitz werd doorgestuurd waar hij onder onduidelijke omstandigheden stierf.

De Sonate is een bevlogen en hartstochtelijk werk dat met grote energie in korte tijd en in één adem tot stand lijkt te zijn gekomen.

9.Leo Smit (1900 – 1943)  – Deux Hommages (1928 – 1930)) 

De Nederlands componist Leo Smit had voor de oorlog aanzienlijk succes in Nederland, waar zijn werk o.a. door het Concertgebouw Orkest werd uitgevoerd. Na voltooiing van zijn fluitsonate in 1943 werd hij gedeporteerd en vermoord in Sobibor.

Tijdens zijn verblijf in Parijs (1927-1936) raakte hij onder de invloed van de nieuwe Franse muziek en van de jazz, zoals in deze twee hommages is te horen. Welke rol Sherlock Holmes in de eerste daarvan speelt, blijft schimmig maar de ratelende schrijfmachine die in de tweede wordt geïmiteerd verwijst overduidelijk naar Remington die de eerste commerciële schrijfmachine op de markt bracht.